Thờ Tổ nghề là một truyền thống tốt đẹp của dân tộc ta, thể hiện sự biết ơn những vị sáng lập, mở mang tri thức ngành nghề cho nhân dân, di dưỡng đạo lý “uống nước nhớ nguồn”, “ăn quả nhớ kẻ trồng cây”… Tuy nhiên, ít người biết rõ về tín ngưỡng thờ Tổ nghề và những người được tôn vinh như thế nào. Hãy cùng VKI khám phá và tìm hiểu thêm về truyền thống tôn kính những người sáng lập nghề ở Việt Nam.
Đôi nét về tín ngưỡng thờ Tổ nghề
Tổ nghề là người phát minh, sáng lập, gây dựng nên một nghề hoặc là người đem nghề ở nơi khác truyền lại cho dân chúng trong một làng hay miền nào đó. Tổ nghề được người đời sau tôn thờ như bậc Thánh. Nghề thủ công mỹ nghệ ở nước ta rất phát triển, có truyền thống lâu đời, sản phẩm phong phú, đa dạng về chất liệu, kiểu loại.
Có thể kể một số nghề như: Nghề dệt chiếu cói, dệt thêu, thợ may, nghề kim hoàn, chạm bạc, nghề giấy, nghề sơn, chạm khắc đá, đúc đồng, nghề gốm…. Những người làm nghề thường ở thành phường nhóm, làng (làng nghề). Biết ơn những vị sáng lập truyền nghề cho mình và di dưỡng đạo lý “uống nước nhớ nguồn”, “ăn quả nhớ kẻ trồng cây”, họ thờ phụng các vị tổ của nghề mình đang làm. Có thể lập bàn thờ Tổ nghề tại gia, và vào ngày tuần tiết, sóc vọng, giỗ tết. Nhưng phổ biến hơn cả là các phường nghề, làng nghề lập miếu, đền riêng để thờ Tổ nghề riêng của nghề mà phường, làng mình đang làm. Đặc biệt, nhiều vị tổ nghề còn được thờ làm Thành hoàng làng.
Các Tổ sư ngành nghề
Bà chúa nghề tằm
Truyền thuyết kể rằng, Bà chúa nghề tằm xuất hiện từ thời vua Lê Thánh Tông. Một viên quan trong triều khi già về Nghi Tàm mở trường dạy học. Một hôm ông thấy mộng về một vị quan trực chiến xuống tâu xin Ngọc Hoàng cho công chúa Quỳnh Hoa xuống đầu thai vào nhà họ Trần. Ngọc Hoàng chấp thuận và công chúa Quỳnh Hoa được sinh ra.
Quỳnh Hoa sau này được gả cho Liễu Nghi tri phủ Hà Trung. Khi Chiêm Thành sang xâm lược, vợ chồng Liễu Nghi cùng ra trận đánh giặc. Thắng trận, vua phong cho Liễu Nghi chức Đô Đài Ngự sử và Quỳnh Hoa là Quận phu nhân. Khi Liễu Nghi mất, Quỳnh Hoa quyết định trở về Nghi Tàm và tập trung nuôi dưỡng nghề tằm, giúp phổ biến nghề này cho dân chúng trong vùng.
Vì công lao của Bà chúa nghề tằm, hiện nay có gần 60 làng thờ bà và nghề tằm đã trở thành một phần không thể thiếu trong văn hóa dân gian Việt Nam.
Tổ sư nghề dệt
Ông Nguyễn Diệu là người Ái Châu, Thanh Hoá cùng vợ là người họ Mai tới kinh thành Thăng Long làm ăn buôn bán. Hai vợ chồng cùng nhau mở xưởng dệt và công việc ngày càng phát đạt. Năm 18 tuổi, con gái của ông và bà được sinh ra, đặt tên là Nguyễn Thị La.
Nguyễn Thị La tiếp nối nghiệp cha và trở thành một nghệ nhân dệt bậc thầy. Với đôi bàn tay khéo léo, những tấm vải được Nguyễn Thị La dệt ra vừa bền lại đẹp, khiến ai thấy cũng phải trầm trồ thán phục. Vì công lao của mình, Nguyễn Thị La được tôn là Bà chúa dệt.
Nghề nhuộm
Nghề nhuộm có rất nhiều người sáng lập tại Hà Nội nhưng không rõ chính xác vị tổ nghề nhuộm là ai. Một số vùng được biết đến là Hàng Đào, Làng Đồng Lầm, Võng Thị. Nghề nhuộm ở Hàng Đào có nguồn gốc từ làng Đan Loan, tỉnh Hải Dương. Nghề nhuộm ở làng Võng Thị có gốc từ làng Quần Anh, tỉnh Nam Hà.
Tổ sư nghề thêu
Ông Tổ nghề thêu là Lê Công Hành, tên thật là Trần Quốc Khái, người làng Nguyên Bì, xã Quất Động, huyện Thường Tín, tỉnh Hà Nội. Ông là người thành công trong nghề thêu và cũng làm lọng. Trong một chuyến đi sứ ở phương Bắc, ông học được nghề thêu và nghề làm lọng. Ông truyền bá nghề này cho dân làng Quất Động và một số làng lân cận.
Tổ sư nghề đúc đồng
Ông Khổng Minh Không là tổ sư nghề đúc đồng được thờ tại số 5 phố Châu Long, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội. Ông có khả năng bay trên không và đi trên mặt nước, cũng như có thể sai khiến thú dữ, biến hoá muôn hình vạn trạng. Ông còn rất giỏi nghề đúc chuông và nặn tượng.
Tổ sư nghề bún
Tổ sư nghề làm bún được thờ tại làng Mễ Trì, quận Thanh Xuân, thành phố Hà Nội. Bún là một loại thực phẩm đặc trưng của người Hà Nội. Người Hà Nội ưa thích bún và có nhiều món ăn đặc trưng từ bún. Đặc biệt, người dân Hà Nội thường ăn bún ốc vào những ngày xuân để mang lại may mắn.
Tổ sư nghề vàng bạc
Ba anh em họ Trần, gồm Trần Hoà, Trần Điện, Trần Điền, là tổ sư nghề vàng bạc. Họ đến từ làng Định Công, huyện Thanh Trì. Nhờ thành tổ sư, nghề vàng bạc Thăng Long còn được truyền dạy bởi Nguyễn Kim Lân.
Tổ sư nghề làm giấy
Tổ sư nghề làm giấy được thờ tại các làng Hồ Khẩu, Đông Xã, Yên Thái, Nghĩa Đô, Hà Nội. Tuy không rõ nguồn gốc và tên của tổ sư này, nhưng nghề làm giấy đã tồn tại từ thế kỷ XIII tại thôn Dịch Vọng. Sau đó, nghề này lan truyền qua nhiều địa phương ven sông Tô Lịch như Yên Hoà, Hồ Khẩu, Đông Xã, Yên Thái, Nghĩa Đô.
Tổ sư nghề gốm sứ
Tổ sư nghề gốm sứ Bát Tràng là Hứa Vĩnh Kiều. Ông học men gốm tại Thiểm Châu, Quảng Đông, Trung Quốc và truyền dạy nghề cho dân làng ở Bát Tràng.
Tổ sư nghề khảm trai
Tổ sư nghề khảm trai là Nguyễn Kim, người làng Thuận Nghĩa, tỉnh Thanh Hoá. Ông đã truyền dạy nghề khảm trai cho dân làng Chuyên Mỹ (huyện Thường Tín, tỉnh Hà Tây cũ), trước khi dân làng này di cư ra Thăng Long.
Tổ sư nghề quạt
Tổ sư nghề quạt là người họ Đào, người làng Đào Xá, huyện An Tri, tỉnh Hải Hưng. Họ lập đình Phiến Thị thờ tổ sư họ Đào ở phố Hàng Quạt.
Tổ sư nghề rèn
Tổ sư nghề rèn của Hoa Thị là ông Nguyễn Đức Tài. Nguyễn Đức Tài đến từ làng Hoa Thị, học nghề rèn từ người tiên là Thanh Hoa và truyền dạy lại cho dân làng.
Trên đây chỉ là một số ví dụ về Tổ sư ngành nghề ở Việt Nam. Còn rất nhiều nghề thủ công truyền thống khác, mỗi nghề đều có một hoặc nhiều vị tổ nghề là người có công mở mang tri thức ngành nghề.
Đọc thêm: Trường Trung Cấp Việt Hàn (VKI)
