Khi xem xét con người với tư cách là một thành viên của một xã hội nhất định, là chủ thể của các mối quan hệ con người, của hoạt động có ý thức và giao tiếp thì chúng ta nói đến nhân cách của họ. Nhân cách là yếu tố quan trọng quyết định chất lượng mối quan hệ giữa con người với con người từ những chuyện bình thường, mối quan hệ gia đình, kết giao đến mối quan hệ xã hội, cộng tác, kinh doanh. Nhân cách thể hiện qua cách ứng xử của con người đối với người khác cũng như đối với sự việc trong cuộc sống của con người.
Không thể nhìn bề ngoài để đánh giá nhân cách con người. Nhân cách là phẩm chất bên trong, vô hình, nhưng được thể hiện qua tính chính trực và các kỹ năng sống của con người. Người có nhân cách tốt dễ thu nhận được cảm tình, lòng tin, sự tôn trọng và hợp tác của người khác, vì vậy họ có nhiều bạn đồng hành tốt trong cuộc đời. Ngược lại, người thiếu nhân cách là người thiếu những kỹ năng sống thiết yếu, dễ gặp thất bại.
Có thể nói, nhân cách đóng vai trò hết sức quan trọng đối với cuộc sống của một con người. Chính vì thế nên em xin chọn đề tài: “Phân tích vai trò của các yếu tố đối với sự hình thành, phát triển của nhân cách. Liên hệ thực tiễn.” để có cái nhìn rõ ràng và sâu sắc hơn về nhân cách của con người, đồng thời qua đó định hướng được cho mình một hướng đi đúng trong việc rèn luyện nhân cách cá nhân.
Nhân cách con người là gì?
Nhân cách là khái niệm chỉ bao hàm phần xã hội, tâm lý của cá nhân, đó là một con người với tư cách là một thành viên của một xã hội nhất định; là chủ thể của các quan hệ người – người, của hoạt động có ý thức và giao lưu. Hiện nay có rất nhiều lí thuyết khác nhau về nhân cách trong khoa học tâm lý. Đó là thuyết phân tâm của S.Freud, thuyết siêu phẳng và bù trừ của A.Adler…
Các nhà tâm lý học theo quan điểm của Max-xít đều cho rằng khái niệm nhân cách phải là một phạm trù xã hội chứ không thể thuần tâm lý. Tuy nhiên, điều đó không loại trừ việc mỗi ngành khoa học tiếp cận vấn đề nhân cách theo góc độ của mình, trong số đó có khoa học tâm lý. Rõ ràng là một người sẽ chỉ trở thành nhân cách khi đã có tâm lý và ý thức. Dưới đây là một số định nghĩa về nhân cách của những nhà tâm lý theo quan điểm Max-xít được sử dụng rộng rãi:
“Nhân cách là một cá nhân có ý thức, chiếm một vị trí nhất định trong xã hội và đang thực hiện một vai trò nhất định.” – A.G.Goovaliôp
“Nhân cách là con người với tư cách là kẻ mang toàn bộ thuộc tính và phẩm chất tâm lý đang quy định những hình thức hoạt động và những hành vi có ý nghĩa xã hội” – E.V.Sôrôkhôva
Dù có các định nghĩa khác nhau như trên nhưng các nhà tâm lý học Max-xít đề thống nhất với nhau ở quan điểm: “Nhân cách là tổ hợp những thuộc tính tâm lý của một cá nhân biểu hiện ở bản sắc và giá trị xã hội của người ấy.”
Nói thuộc tính tâm lý là nói hiện tượng tâm lý tương đối ổn định – kể cả phần sống động và phần tiềm tang (nét, thói, tính tình,,,) có tính quy luật chứ không phải xuất hiện một cách ngẫu nhiên.
Dùng chữ “tổ hợp” có nghĩa là những thuộc tính tâm lý hợp thành nhân cách có quan hệ chặt chẽ với nhau, tác động lẫn nhau làm thành một hệ thống, một cấu trúc nhất định. Cũng một thuộc tính đó, nằm trong thuộc tính khác cũng trở nên khác đi.
Nói “bản sắc” là muốn nói trong số những thuộc tính đó, trong hệ thống đó có cái chung từ xã hội, từ giai cấp, tập thể gia đình vào con người nhưng cái chung này (gọi tắt là kinh nghiệm – xã hội – lịch sử) đã trở thành cái riêng, cái khác biệt của từng người có đặc điểm về nội dung và cả về hình thức, không giống với các tổ hợp khác của bất cứ một người nào khác.
Dùng chữ “giá trị xã hội” là muốn nói những thuộc tính đó thể hiện ra ở những việc làm, những cách ứng xử, hành vi, hành động, hoạt động phổ biến của người ấy và được xã hội đánh giá.
Các yếu tố hình thành, phát triển nhân cách:
Cuộc sống thực của mỗi con người diễn ra vô cùng sinh động, đa dạng, phong phú và phức tạp. Do đó, nhân cách của mỗi người được hình thành dưới sự tác động của rất nhiều yếu tố khác nhau. Tuy nhiên, nhìn một cách khái quát, các nghiên cứu đồng ý rằng, nhân cách của bất kỳ ai cũng được hình thành và phát triển dưới sự tác động của các yếu tố: (1) Di truyền bẩm sinh, (2) Hoàn cảnh sống (Hay có thể hiểu là môi trường tự nhiên và môi trường xã hội), (3) Nhân tố giáo dục, (4) Nhân tố hoạt động, (5) Yếu tố giao tiếp.
2.1. Nhân tố di truyền bẩm sinh:
Trong khoa học, nói tới yếu tố di truyền là nói tới đặc điểm nổi bật trong cấu tạo sinh học của cơ thể sinh vật. Đó là sự truyền lại của thế hệ trước cho thế hệ sau những đặc điểm, thuộc tính giống như mình do một hay nhiều gen bằng con đường sinh học trực tiếp. Bằng con đường di truyền thể hệ trước để lại trong cấu tạo cơ thể của thế hệ sau một “vốn liếng” tối thiểu giúp nó có thể tương tác với môi trường một cách vô thức ngay từ khi ra đời theo hướng có lợi cho sự tồn tại của nó (nhờ di truyền, con vịt biết bơi ngay từ khi nở ra từ trứng, tránh được nguy hiểm dưới nước; gà con biết ẩn nấp dưới bụng mẹ mỗi khi nghe thấy tín hiệu báo nguy hiểm từ tiếng kêu của gà mẹ; đứa trẻ có được những hành động tự phát thích hợp với những tác động từ môi trường…).
Có thể nói, bẩm sinh – di truyền đóng cai trò đáng kể trong sự hình thành phát triển tâm lý nhân cách. Chính nó tham gia vài sự tạo cơ sở vật chất của các hiện tượng tâm lý – những đặc điểm giải phẫu và sinh lý của cơ thể, trong đó có hệ thần kinh. Từ đó, có thể khẳng định vai trò tiền đề vật chất của yếu tố di truyền đối với sự hình thành và phát triển nhân cách.
Chúng ta có thể thấy trong thực tế, có nhiều ví dụ về yếu tố di truyền ảnh hưởng đến quá trình hình thành và phát triển nhân cách. Chẳng hạn như, thiên tài âm nhạc Mozart, ông sinh ra và lớn lên trong một gia đình tràn đầy chất âm nhạc. Cùng với sự chăm lo dạy dỗ của người cha mà khi lên 3 tuổi, Mozart đã nghe được nhạc, và khi lên 4 ông đã đánh được đàn dương cầm và organ, bắt đầu soạn nhạc cho đàn phím khi 5 tuổi, viết bản nhạc hoà tấu lúc 8 tuổi. Chính kích thích từ người cha và chị gái cùng niềm say mê hứng thú với âm nhạc từ thời nhỏ đã tạo nên một thiên tài âm nhạc như Mozart. Qua đây, ta càng có thể khẳng định ảnh hưởng của di truyền bẩm sinh trong việc hình thành và phát triển nhân cách.
2.2. Hoàn cảnh sống:
Hoàn cảnh tự nhiên
Nhân cách như một thành viên xã hội, chịu ảnh hưởng của điều kiện tự nhiên thông qua những giá trị vật chất, tinh thần, phong tục tập quán của dân tộc, của địa phương, nghề nghiệp – những cái vốn có liên hệ với điều kiện tự nhiên ấy và qua phương thức sống của chính bản thân nó. Một số nhà tâm lý học hiện đại cho rằng, hoàn cảnh tự nhiên không giữ vai trò quan trọng và quyết định trong sự phát triển tâm lý nhân cách. Cá nhân em đồng ý với quan điểm ngược lại có nghĩa là, hoàn cảnh tự nhiên cũng có ảnh hưởng nhất định đến sự hình thành và phát triển nhân cách của con người.
Mỗi dân tộc sống trên một lãnh thổ nhất định sẽ có cái độc đáo của hoàn cảnh địa lý, như: ruộng đồng, khoáng sản, núi và sông, trời và biển, mưa và gió, hoa cỏ và âm thanh. Những điều kiện ấy quy định đặc điểm của các dạng, các ngành sản xuất, đặc tính nghề nghiệp và một số nét riêng trong phạm vi sáng tạo nghệ thuật. Qua đó quy định các giá trị vật chất và tinh thần ở một mức độ nhất định. Cho nên có thể nói là, tâm lý học dân tộc mang dấu ấn của hoàn cảnh tự nhiên thông qua kh
